تاج خبر، گروه استان‌ها – مریم اسدی عیسوند: از روزگاری که هنوز تاریخ نگاری نبود و بشر توانایی ثبت تجربه و یافته‌های خویش را نداشت، شهری بر جای مانده که در دل آن قدیمی ترین سند دریانوردی و نوازندگی جهان و کهن‌ترین سند کتابت در ایران را کشف کرده‌اند.
تپه‌های باستانی چغامیش یا همان شهر چغامیش زمانی انبوه از کوزه شکسته بود که پس از نخستین بررسی و کاوش‌های باستان شناسی، مشخص شد که این اشیا یادآور روزگاری است که خبری از تاریخ و خط نبوده است.
کهنه شهر چغامیش که قدمت آن به حدود ۳۴ قرن پیش از میلاد مسیح می‌رسد، به عنوان دوره شوشان کهن نیز شناخته می‌شود. همچنین چغامیش را از نظر قدمت شهری از سپیده دم تاریخ می‌دانند اما به رغم این موضوع و با وجودی که این محوطه محل زندگی جوامعی بوده که از حدود پنج هزار تا سه هزار و ۴۰۰ پیش از میلاد به سطح بالایی از سازمان اجتماعی و فنون دست یافته بودند به طور شایسته مورد توجه قرار نگرفته و به معرفی و احیای آن کمتر پرداخته شده است.
عضو هیئت علمی گروه مرمت دانشگاه جندی شاپور دزفول در گفتگو با تاج خبر بیان کرد: دشت خوزستان از دیرباز استعدادهای فراوانی در کشاورزی و دامداری داشته است؛ گستره تمدن این دیار قابل توجه بوده و در این دشت، یکی از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین پادشاهی‌های ایران شکل گرفت. همچنین به دلیل تعدد رودخانه‌های پرآب و نوع خاک بسیار حاصلخیز از دوران عصر حجر تا اواخر قرن هفتم پیش از میلاد، میزبان تمدن‌های گوناگون بوده است.
نخستین کاوش‌های باستان شناسی
هانی زارعی با اشاره به اینکه نخستین کاوش‌های باستان‌شناسی ایران در دشت خوزستان انجام شد و مرکز توسعه و گسترش تمدن کهنسال به مرکزیت شوش بوده، افزود: کاوش‌های علمی در دشت خوزستان و اطراف آن، مدارک برجسته‌ای از فرهنگ و تمدن عیلامی ارائه کرده است که نشان‌دهنده پیشرفت تاریخی این دوره است؛ از طرفی نخستین گام‌ها برای شکل‌گیری نظام نوشتاری در ایران نیز در جنوب غربی فلات و دشت خوزستان برداشته شد؛ نمونه‌های متعددی از نوشته‌های پیش‌عیلامی در سراسر فلات ایران و از جمله در چغامیش کشف شده‌اند که دامنه نفوذ نگارش و فرهنگ پیش‌عیلامی را تا دوردست‌های فلات نشان می‌دهند.
وی گفت: محوطه باستانی چغامیش در دشت شوشان یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین مراکز فرهنگی و استقراری خاور نزدیک به‌شمار می‌رود. این محوطه طی چند فصل توسط باستان‌شناسان آمریکایی از دانشگاه شیکاگو کاوش شد و شواهدی بی‌نظیر از شکل‌گیری تمدن‌های اولیه در فلات ایران و ارتباط آن با بین‌النهرین ارائه کرد.
این پژوهشگر ادامه داد: چغامیش نخستین‌بار در دهه ۱۹۶۰ میلادی توسط هیئت مشترک مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو و مؤسسه باستان‌شناسی ایران کاوش شد و این گروه، ساختارهای خشتی، آثار پیش‌نوشتاری و مدارک پیدایش تمدن شهری در خوزستان را شناسایی کردند.
زارعی تصریح کرد: چغامیش از حدود پنج هزار تا سه هزار و ۴۰۰ پیش از میلاد زیستگاه جوامعی بوده که به سطح بالایی از سازمان اجتماعی، فنون معماری خشتی، سفال‌سازی و فلزکاری دست یافته‌اند. در این محوطه، آثاری چون مهرهای استوانه‌ای اولیه، لوح‌های گِلی با نشانه‌های پیش‌نوشتاری، ابزارهای صنعتی و بناهای خشتی منظم کشف شده که گواه آغاز نظام‌های اداری و اقتصادی پیچیده است.
وی تصریح کرد: اهمیت چغامیش در آن است که به‌مثابه یکی از کانون‌های اصلی شکل‌گیری تمدن عیلامی و مبادلات فرهنگی میان ایران و بین‌النهرین شناخته می‌شود و تصویری زنده از تحول جوامع روستایی به شهرنشینی اولیه ارائه می‌دهد.
عضو هیئت علمی گروه مرمت دانشگاه جندی شاپور دزفول اظهار کرد: کشفیات چغامیش در کنار یافته‌های شوش و چغاسفلی مسیر شکل‌گیری تمدن عیلامی و نخستین شهرهای ایران را روشن کرده‌اند. این محوطه از نظر فرهنگی پلی میان تمدن‌های ایران و بین‌النهرین است و بسیاری از الگوهای اداری و معماری که بعدها در شهرهای بزرگ‌تر عیلامی دیده می‌شوند، ریشه در داده‌های چغامیش دارند.
زارعی گفت: با وجود جایگاه برجسته در شکل‌گیری تمدن‌های اولیه ایران، چغامیش کمتر از محوطه‌هایی مانند شوش و چغازنبیل شناخته شده است و دلایل ناشناخته بودن آن نبود آثار معماری شاخص بر سطح زمین، دسترسی محدود و شرایط جغرافیایی دشوار، تمرکز مطالعات تاریخی و رسانه‌ای بر شوش و چغازنبیل، انتشار محدود گزارش‌های علمی اولیه و توقف کاوش‌های میدانی و نیز کم‌توجهی به جنبه‌های فرهنگی و آموزشی محوطه است.
وی یادآور شد: چغامیش از نظر علمی در ردیف محوطه‌های بنیادین خاور نزدیک قرار دارد و معرفی آن می‌تواند حلقه گمشده‌ای میان تمدن‌های پیش‌عیلامی، عیلامی و بین‌النهرین را برای جامعه علمی و عمومی آشکار سازد.
۸ هزار سال تمدن مغفول ماند
مدیر انجمن دزپارس شهرستان دزفول نیز در گفتگو با تاج خبر بیان کرد: چغامیش نه تنها یک میراث تاریخی، بلکه نمادی از پیشینه فرهنگی و تمدنی ایران است که می‌تواند ظرفیت‌های علمی، پژوهشی و گردشگری کشور را برجسته سازد. این محوطه خاستگاه نخستین نشانه‌های خط و شهرنشینی در ایران بوده و کهن‌ترین اسناد دریانوردی و موسیقی جهان نیز در آن به دست آمده است.
محمد آذرکیش افزود: تپه‌های باستانی چغامیش دزفول، یکی از ارزشمندترین محوطه‌های باستانی خاورمیانه است که ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را دارد.
وی با اشاره به اینکه چغامیش در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی شهر دزفول و در بخش چغامیش این شهرستان قرار دارد گفت: بسیاری از افراد در ایران اطلاع ندارند که کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه طی ۱۱ فصل، بین سالهای ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۸ میلادی، با همکاری دانشگاه‌های شیکاگو و کالیفرنیا و مرکز باستان‌شناسی ایران انجام شده است.
این فعال اجتماعی عنوان کرد: در کاوش‌های صورت گرفته ۱۵ لایه باستان‌شناسی مربوط به دوره‌های مختلف، توده‌های عظیمی از سفال‌های دوره پیدایش خط، الواح گِلی و اشیای ارزشمند دیگری به دست آمده است.
آذرکیش گفت: هلن کانتور در سال ۱۳۵۲ طی سخنرانی خود در تهران، چغامیش دزفول را «شهری از سپیده‌دم تاریخ» نامید؛ که به‌درستی با تمدن و پیشینه تاریخی آن همخوانی دارد.
وی تصریح کرد: شهر چغامیش یکی از ظرفیت‌های ارزشمند شهرستان دزفول است که نه تنها جایگاه ملی، بلکه در عرصه جهانی نیز حرف برای گفتن دارد و باستان شناسان بر این باورند که برای توجه به این مجموعه کهن و معرفی شایسته آن، راه‌اندازی موزه باستان‌شناسی دزفول تنها یک نیاز نیست بلکه الزامی برای حفاظت از میراث تمدن هشت هزار سالهای است که در تپه‌های چغامیش این شهرستان نهفته است.
مدیر انجمن دزپارس گفت: بسیاری از سفالینه‌ها و آثار مکشوفه از این منطقه در موزه‌های مختلف کشور پراکنده‌اند و بدون ذکر نام دزفول به نمایش درآمده‌اند و این موضوع ضرورت ایجاد موزه باستان‌شناسی و موزه‌های تخصصی سفال و پارچه‌بافی در دزفول را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
آذرکیش یادآور شد: اگر روند احیا و توجه ویژه در ابعاد ملی به این موضوع چه با راه اندازی موزه در شهر دزفول و چه نگهداری از محوطه باستانی نظیر نگهبان، حفاظت، نصب تابلوهای راهنما و… محقق نشود بخشی مهمی از ظرفیت‌های شهرستان دزفول نادیده گرفته می‌شود.
مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دزفول اظهار کرد: چند عامل موجب کمتر شناخته شدن شهر چغامیش شده که از جمله آن عوامل، کاوش‌هایی است که به صورت محدود انجام شده، زیرا نه تنها کاوش‌ها قدیمی بوده، بلکه تحقیقات میدانی و گسترده‌ای نیز انجام نشده است.
حمیدرضا خادم افزود: از سوی دیگر محتوای تخصصی مرتبط با موضوع چغامیش به حد کافی تولید نمی‌شود؛ بنابراین برگزاری ورکشاپ و محتواهای دیگری در این راستا ضروری است.
وی یادآور شد: به رغم آنکه شهر چغامیش از قدمت بسیار بالایی برخوردار است اما در رسانه‌ها آنگونه که باید به این مکان باستانی پرداخته نمی‌شود.
مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دزفول با اشاره به لزوم همکاری دانشگاه‌ها و پژوهشگران و بهره وری از توان علمی آنان، گفت: میراث فرهنگی دزفول هر ساله روز بزرگداشت چغامیش را برگزار می‌کند، اما این اقدام به تنهایی کافی نیست و نیازمند برنامه‌های بیشتری است؛ از طرفی مسئله معرفی چغامیش باید به دغدغه کارشناسان نیز تبدیل شود.
خادم با اشاره به نیاز آشنایی بیشتر مردم با هویت تاریخی خود و حمایت انجمن‌ها در این راستا، افزود: مقرر شده ی مطالعات خوبی در خصوص چغامیش انجام شود.
وی نبود موزه باستانی را از دیگر موانع شناخت این شهر کهن دانست و گفت: بدون شک کاوش‌های انجام شده نیاز به حفاظت و نگهداری دارد، از همین روی ابتدا باید برای تأمین زیرساخت‌ها برنامه ریزی کرد.
وی با بیان اینکه برخی کشاورزان حین فعالیت آسیب‌هایی به تپه‌های باستانی چغامیش وارد می‌کنند، گفت: از کشاورزان منطقه خواستاریم احساس مسئولیت بیشتری در راستای حراست و نگهداری از میراث گران بهای خود داشته باشند.
وی اضافه کرد: کل بخش چغامیش از قدمت و تمدن بسیار بالایی برخوردار است و ما تلاش خود را در راستای حمایت از این گنجینه باستانی خواهیم کرد اما در این راه به همدلی همه مردم به‌ویژه اهالی چغامیش نیازمندیم.
مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دزفول با اشاره به اینکه حراست از شهرستانی به گستردگی دزفول کار آسانی نیست، افزود: به هر حال حفاظت و نگهداری از آثار باستانی شهرستان خط قرمز میراث فرهنگی دزفول است و در این میان همواره با سوداگران و افرادی که به آثار تاریخی آسیبی وارد کنند، برخوردهای جدی صورت می‌گیرد.
به گزارش تاج خبر، تپه‌های کهن چغامیش که از دوران نوسنگی باقی مانده‌اند اکنون در مجاور شهر جدید چغامیش به مرکزیت بخش باستانی چغامیش قرار گرفته که نیازمند ثبت، معرفی و حفاظت بیشتری است چرا که این تپه‌ها محل زندگی مردمی بوده که از روزگاران پیش از تاریخ در شکل گیری دانش، هنر، شهرسازی و توسعه فرهنگی نقش به سزایی داشته‌اند، از همین روی با از دست دادن این آثار ارزشمند، بخشی از حافظه تاریخی و فرهنگی ایران و جهان از میان خواهد رفت.
ثبت این تپه‌ها نه تنها به حفاظت بیشتر از این محوطه کمک می‌کند، بلکه موجب توسعه گردشگری، اشتغال‌زایی، افزایش درآمد ملی و جلب توجه گردشگران بین‌المللی به میراث درخشان ایران نیز خواهد شد.
