تاج خبر، گروه استان‌ها- کوروش دیباج: در گستره طلایی کویرهای اصفهان، جایی میان افق بی‌انتها و سکوتی که تنها صدای باد آن را می‌شکند، صنعتی آرام اما اثرگذار در حال رشد است؛ گردشگری کویری. پدیده‌ای که طی سال‌های اخیر، از مرنجاب و ورزنه تا بیابانک و نائین را به مقصد گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرده است. این توسعه اما، همچون بسیاری از جریان‌های گردشگری نوظهور، در کنار فرصت‌های اقتصادی و فرهنگی، چالش‌ها و پرسش‌های تازه‌ای نیز با خود آورده است.
رشد ناگهانی تورهای کویرگردی، تبلیغات گسترده در فضای مجازی و ورود گروه‌های فاقد مجوز به این حوزه، موجب شده توازن میان حفظ منابع طبیعی، ایمنی گردشگران و منافع اقتصادی دچار اختلال شود. در بسیاری از مناطق، نبود چارچوب مشخص برای فعالیت تورها، کمبود زیرساخت‌های لازم و ناهماهنگی میان نهادهای اجرایی، نگرانی‌هایی در میان فعالان و کارشناسان ایجاد کرده است.
در این گزارش، ابعاد مختلف این مسئله از منظر مدیریتی و اجرایی، و نیز نگاه فعالان عرصه گردشگری کویر مورد بررسی قرار گرفته است؛ گزارشی که می‌کوشد تصویری روشن از واقعیت‌های موجود، دغدغه‌ها و ظرفیت‌های پنهان گردشگری کویری اصفهان ارائه دهد و به این پرسش بپردازد که چگونه می‌توان میان حفظ طبیعت بکر کویر و بهره‌برداری پایدار از آن تعادل برقرار کرد.
تورگردانان چه می‌گویند؟
بهنام یوسفی، یکی از تورگردانان باسابقه که بیش از ده سال در زمینه برگزاری تورهای کویری فعالیت دارد، در گفتگو با تاج خبر اظهار کرد: مهم‌ترین نیاز امروز ما در حوزه کویرگردی، وجود قوانین مشخص و یکپارچه است. بسیاری از تورگردان‌های مجاز به دلیل نبود سازوکار روشن، در رقابت با تورهای غیرمجاز دچار مشکل می‌شوند. وقتی فردی در فضای مجازی بدون پرداخت مالیات، بدون بیمه و بدون تعهد، بسته سفر ارزان‌تر ارائه می‌کند، طبیعتاً بخشی از مسافران به سمت او جذب می‌شوند و در نهایت این موضوع به زیان کل صنعت گردشگری تمام می‌شود.
وی افزود: ما بارها پیشنهاد کرده‌ایم که طرح جامع کویر سریع‌تر تصویب شود و برای هر محدوده، ضوابط مشخصی تعیین گردد. به‌ویژه در مناطقی مانند ورزنه، نائین و خور و بیابانک که ظرفیت بالایی برای توسعه گردشگری کویری دارند. اگر چارچوب فعالیت‌ها روشن شود، هم گردشگران خدمات ایمن‌تری دریافت می‌کنند و هم تورگردانان قانونمند با آرامش بیشتری فعالیت خواهند داشت.
این تورگردان تاکید کرد که همکاری میان بخش خصوصی و اداره میراث فرهنگی در سال‌های اخیر بهتر شده، اما همچنان در زمینه کنترل تبلیغات مجازی و رسیدگی به گزارش‌های مردمی نیاز به سرعت و هماهنگی بیشتری وجود دارد.
در همین زمینه، سمیه رفیعی، دیگر تورگردان فعال در حوزه طبیعت‌گردی کویر، در گفتگو با تاج خبر بیان کرد: گردشگری کویری فقط یک تفریح نیست، بلکه تجربه‌ای فرهنگی و آموزشی است. بسیاری از گردشگران خارجی که به کویر اصفهان می‌آیند، به دنبال شناخت زیست‌بوم محلی و تعامل با مردم منطقه هستند. اگر این گردشگران با تورهای غیرمجاز روبه‌رو شوند و تجربه بدی کسب کنند، تصویر ایران و اصفهان در ذهن آنان مخدوش می‌شود.
وی افزود: تورهای مجاز هزینه‌های بیشتری دارند چون بیمه، مجوز، راهنمای رسمی و امکانات ایمنی ارائه می‌دهند، اما تورهای غیرمجاز با حداقل امکانات و گاه بدون رعایت ایمنی وارد کویر می‌شوند. اگر در مسیر حادثه‌ای رخ دهد، هیچ نهادی پاسخگو نیست و خسارت آن هم متوجه مسافران و هم چهره گردشگری استان می‌شود.
رفیعی همچنین از رسانه‌ها خواست تا اطلاع‌رسانی بیشتری درباره تفاوت تورهای مجاز و غیرمجاز انجام دهند و گفت: مردم باید بدانند که مجوز بند ب نشانه اعتبار و امنیت تور است و انتخاب تورهای دارای مجوز در واقع حمایت از گردشگری مسئولانه و پایدار است.
کویر اصفهان میان بی‌قانونی و بی‌پناهی؛ گردشگری که نظم ندارد
علیرضا حبیبی، معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در گفتگو با تاج خبر، با اشاره به وضعیت تورهای کویرگردی در سطح استان گفت که بخش قابل توجهی از این تورها تحت نظارت آژانس‌های مجاز فعالیت می‌کنند، اما در کنار آن، برخی افراد بدون دریافت مجوز رسمی اقدام به تبلیغ و اجرای برنامه‌های کویرگردی در فضای مجازی کرده‌اند که این موضوع نگرانی‌هایی را برای دستگاه‌های مسئول ایجاد کرده است.
وی اظهار کرد: ما دو گونه تور داریم؛ نخست تورهایی که توسط تورگردان‌های مجاز هدایت و برنامه‌ریزی می‌شوند، یعنی آژانس‌های مسافرتی که از اداره کل میراث فرهنگی مجوز دارند. دوم، تورگردان‌هایی که بدون هیچ‌گونه مجوز رسمی، در فضای مجازی اقدام به جذب مخاطب و برگزاری تور می‌کنند و عمدتاً از مناطق طبیعی و به‌ویژه کویرها برای برگزاری برنامه‌های خود استفاده می‌نمایند.
به گفته حبیبی، کویر در استان اصفهان محدوده و مرز مشخصی ندارد و همین مسئله کنترل کامل و همه‌جانبه بر این عرصه‌های گسترده را دشوار کرده است.
او توضیح داد: برخی از کویرها مانند واحد و مرنجاب جزو تأسیسات گردشگری دارای مجوز محسوب می‌شوند و تا حدی نظارت بر آنها صورت می‌گیرد، اما تورگردان‌های غیرمجاز معمولاً از مسیرهای فرعی وارد این مناطق می‌شوند و در این مسیر تخلفاتی نیز رخ می‌دهد که خوشبختانه نیروی انتظامی محلی و نیروهای بسیج در این زمینه همکاری بسیار خوبی دارند و مانع از گسترش این تخلفات می‌شوند.
وی با اشاره به گستردگی پهنه‌های کویری در استان اصفهان بیان کرد: نظارت کامل و فراگیر بر این وسعت، آن هم بدون وجود مرز و ورودی مشخص، کاری بسیار دشوار است. با این حال، اداره کل میراث فرهنگی تلاش می‌کند با کمک انجمن‌های صنفی تأسیسات گردشگری، جامعه تورگردان‌های اصفهان و تشکل‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه گردشگری، فضا را تا حد ممکن تحت رصد و کنترل داشته باشد.
همکاری دستگاه‌های انتظامی و قضائی در برخورد با تورهای غیرمجاز
معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان با اشاره به همکاری گسترده دستگاه‌های انتظامی و قضائی در مقابله با فعالیت‌های غیرمجاز افزود: هماهنگی‌های لازم میان این اداره، پلیس فتا، پلیس اماکن، فرماندهی انتظامی استان و دادستانی اصفهان انجام شده است.
وی گفت: بسیاری از گزارش‌های مردمی یا مواردی که از سوی نیروهای نظارتی شناسایی می‌شوند، به صورت رسمی به دادستانی ارسال می‌شود تا با دستور قضائی نسبت به مسدودسازی صفحات مجازی تورگردان‌های متخلف اقدام شود.
حبیبی ادامه داد: در برخی موارد، افرادی که از طریق فضای مجازی اقدام به خرید بسته‌های گردشگری از تورهای غیرمجاز کرده‌اند، پس از بروز مشکل به اداره میراث فرهنگی مراجعه می‌کنند و تازه متوجه می‌شوند که از آژانس‌های فاقد مجوز خدمات دریافت کرده‌اند. در چنین مواقعی، شکایات آنان به صورت رسمی پیگیری می‌شود و با هماهنگی دادستان محترم و پلیس فتا، حساب‌ها و صفحات این افراد مسدود و در صورت لزوم پرونده قضائی تشکیل می‌شود.
به گفته حبیبی از مهم‌ترین اقداماتی که در این زمینه صورت گرفته، اطلاع‌رسانی عمومی به شهروندان است.
حبیبی تصریح کرد: در نشست ستاد هماهنگی خدمات سفر که یکی از اعضای اصلی آن صدا و سیمای اصفهان است، از رسانه ملی خواستیم که به صورت گسترده اطلاع‌رسانی کند تا مردم هنگام انتخاب تور، تنها از آژانس‌های دارای مجوز بند ب خرید کنند.
وی تاکید کرد: این آژانس‌ها کاملاً تحت نظارت اداره کل میراث فرهنگی هستند، نرخ‌نامه آنها تأیید شده است، نوع قراردادها و خدمات‌شان مشخص است و همچنین بیمه سفر و تعهدات قانونی‌شان قابل پیگیری است. اما در مقابل، تورگردان‌های غیرمجاز معمولاً هیچ‌یک از این الزامات را رعایت نمی‌کنند و در صورت بروز حادثه، مسئولیتی را نیز نمی‌پذیرند.
تدوین طرح جامع کویر؛ گامی برای قانونمند شدن گردشگری کویر
معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در بخش دیگری از گفتگوی خود به ضرورت تدوین و اجرای طرح جامع کویر اشاره کرد و گفت: تاکنون طرح جامع مشخصی برای ساماندهی گردشگری کویر در کشور نداشتیم، اما سه طرح پیشنهادی در این زمینه تهیه شده و در دست بررسی است.
وی اظهار کرد: یکی از پیمانکاران سازمان میراث فرهنگی هم‌اکنون در حال کار بر روی طرح جامع کویر است و در صورت تصویب نهایی، دستورالعمل‌ها و شیوه‌نامه‌های منسجمی برای فعالیت در این حوزه تدوین خواهد شد. بر اساس این طرح، برنامه‌هایی برای فضاسازی مناسب، ارائه خدمات استاندارد و ارتقای ایمنی گردشگران پیش‌بینی شده است تا کویر اصفهان بتواند به‌صورت قانونمندتر از گذشته میزبان گردشگران داخلی و خارجی باشد.
حبیبی تاکید کرد: اجرای این طرح با همکاری دستگاه‌های دولتی و بخش خصوصی می‌تواند بسیاری از مشکلات فعلی را برطرف کند.
به گفته وی، هدف نهایی این است که هم گردشگران تجربه‌ای ایمن و لذت‌بخش داشته باشند و هم منابع طبیعی و محیط زیست کویر از آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های غیرمسئولانه در امان بمانند.
مردم چگونه تورهای مجاز را تشخیص دهند؟
معاون گردشگری استان درباره راه‌های شناسایی تورهای مجاز از غیرمجاز توضیح داد و گفت: دفاتر خدمات مسافرتی مجاز نخستین ویژگی‌شان داشتن دفتر فیزیکی است. تورگردان مجاز نمی‌تواند صرفاً در فضای مجازی فعالیت کند. مردم باید هنگام مشاهده تبلیغات تورها حتماً از وجود دفتر فیزیکی اطمینان حاصل کنند و برای خرید خدمات به صورت حضوری به دفتر مراجعه کرده و قرارداد امضا کنند.
وی افزود: تمام تراکنش‌های مالی باید در همان دفتر انجام شود تا قابل رصد باشد. اگر توری فاقد دفتر مشخص بود و تنها از طریق فضای مجازی تبلیغ می‌کرد، بدون شک غیرمجاز است و نباید مورد اعتماد قرار گیرد.
حبیبی با تاکید بر نقش آگاه‌سازی عمومی در کاهش تخلفات بیان کرد: یکی از مهم‌ترین روش‌های مقابله با فعالیت‌های غیرمجاز، ارتقای آگاهی مردم است. اگر گردشگران بدانند که چگونه تورهای معتبر را شناسایی کنند و از خرید خدمات از صفحات مجازی ناشناس خودداری نمایند، بخش عمده‌ای از مشکلات به خودی خود برطرف خواهد شد.
وی در پاسخ به پرسشی درباره وظیفه نظارتی میراث فرهنگی گفت: وظیفه اصلی ما نظارت بر دفاتر و تاسیساتی است که از اداره کل مجوز فعالیت دارند، اما به عنوان نهاد حاکمیتی، موظفیم بر کل فضای گردشگری نیز رصد داشته باشیم تا افراد غیرمجاز نتوانند با دور زدن قانون فعالیت کنند.
وی تاکید کرد: با همکاری دستگاه‌های قضائی و انتظامی، مسیرهای فعالیت تورهای غیرمجاز شناسایی و مسدود می‌شود. با این حال، فضای مجازی ماهیتی دارد که بلافاصله پس از مسدود شدن یک صفحه، چندین صفحه جدید ایجاد می‌شود.
به گفته حبیبی، این مسئله نشان می‌دهد که کنترل کامل این فضا غیرممکن است و تنها راهکار پایدار، افزایش آگاهی عمومی و فرهنگ‌سازی است.
وی گفت: در نهایت مسئولیت اصلی حفظ امنیت و کیفیت خدمات گردشگری، بر عهده مجموعه‌ای از نهادها، از جمله میراث فرهنگی، نیروی انتظامی، دستگاه قضائی و رسانه‌ها است، اما موفقیت در این زمینه بدون همراهی مردم ممکن نخواهد بود.
به گفته حبیبی، هدف میراث فرهنگی از همه این اقدامات، جلوگیری از تخلفات، حفظ امنیت گردشگران و ارتقای اعتبار گردشگری کویری اصفهان است تا این ظرفیت طبیعی ارزشمند بتواند به‌صورت پایدار در خدمت توسعه اقتصادی و فرهنگی استان قرار گیرد.
راه نجات کویر؛ قانونمندی گردشگری پیش از فرسایش طبیعت
در حالی که کویرهای اصفهان این روزها بیش از هر زمان دیگری در معرض نگاه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته‌اند، نبود سازوکار مشخص و نظارت کارآمد بر فعالیت تورهای کویری، خطری پنهان را در دل این فرصت نهفته کرده است. رشد شتابان تورهای غیرمجاز، استفاده بی‌ضابطه از فضای مجازی برای جذب مسافر و فقدان طرح جامع ساماندهی کویر، باعث شده است مرز میان گردشگری مسئولانه و بهره‌برداری مخرب از طبیعت روزبه‌روز کمرنگ‌تر شود.
کارشناسان معتقدند اگرچه تلاش‌های میراث فرهنگی و همکاری نهادهای انتظامی و قضائی در مهار فعالیت‌های بی مجوز چشمگیر بوده، اما راهکار نهایی در آگاهی‌بخشی عمومی و مشارکت بخش خصوصی قانونمند نهفته است. کویر، بیش از هر جاذبه دیگری، به نظم، آموزش و احترام نیاز دارد؛ و تنها با شکل‌گیری گردشگری قانونمند و پایدار است که می‌توان از این میراث طبیعی برای نسل‌های آینده محافظت کرد.
