تاج خبر، گروه استان‌ها – محدثه نجف زاده: طی یکی دو دهه گذشته مردم ایران بارها اخبار مربوط به بروز پدیده گردوغبار و طوفان شن در استان‌های کرمان و سیستان بلوچستان را در صفحات تلویزیون دیده اند. پدیده‌ای که امروز به دلایل مختلف گسترش یافته و برخی مناطق دیگر ایران عزیز را در بر گرفته و نیازمند توجه جدی مسئولان و مردم برای توقف آن است.
استان قم نیز چندسالی است میزبان پدیده گرد و غبار و افزایش آلاینده‌های موجود در هوا است به گونه که طبق آخرین آمار در چهار ماه نخست سال ۱۴۰۴، رکورد بی سابقه ۶۱ روز گرد و غباری را در این استان ثبت شده و تنها در تیر امسال مردم قم ۲۴ روز را با این پدیده سپری کرده که در نوع خود یک رکورد بی سابقه محسوب می‌شود.
مدیر کل هواشناسی قم در این خصوص با بیان اینکه بسیاری از عوامل که بیشتر انسان ساخت هستند، سبب تبدیل دشت مسیله قم در منطقه شرق استان به کانون مستعد تولید گرد و خاک شده‌اند، گفت: همین موضوع سبب شده با کوچک‌ترین وزش باد با جهت شرقی، خاک از سطح زمین بلند شده و با توجه به مسافت کم این دشت با مناطق مسکونی استان، گرد و خاک گسترده در سطح استان بروز نماید.
مهران حیدری اضافه کرد: با همکاری و تعامل خوبی که بین هواشناسی و دستگاه‌های متولی این امر در استان وجود دارد، مراحل ساخت ایستگاه هواشناسی در مناطق شرق استان در دست اقدام است که این ایستگاه می‌تواند نقش مؤثری در رصد و پایش، پیش بینی و همچنین مباحث کنترل این پدیده را ایفا کند.
قم دومین استان کشور در تولید گردوغبار
بررسی وضعیت هوای قم از ابتدای سال ۱۴۰۳ تا شهریور این سال نشان می‌دهد، هوای قم در یک سوم از روزهای سال ناسالم بوده که این نشان می‌دهد وضعیت گرد و غبار در استان قم طی سال‌های گذشته بسیار پیچیده‌تر شده و به دلیل خشکسالی و بی‌توجهی‌های صورت گرفته به مسأله محیط زیست، قم به دومین استان کشور در تولید گردوغبار تبدیل شده است.
تنها در سال گذشته در سطح کشور ۳۵ میلیون هکتار عرصه آسیب‌دیده و کانون تولید گردوغبار شناسایی شده که در مجموع سالیانه چهار میلیون تن گردوغبار تولید و روانه شهرها می‌کنند که به گفته مدیرکل سابق محیط زیست قم، بیش از ۱۰۰ هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی قم به کانون تولید گردوخاک تبدیل شده که وضعیت ۴۰ هزار هکتار از آن بحرانی است و ۳۰۰ هزار هکتار از مساحت این استان نیز مستعد تولید گردوخاک می‌باشد.
دلایل اصلی ایجاد پدیده گرد و غبار در استان قم
یکی از دلایلی که همواره برای بروز پدیده گرد و غبار در سراسر ایران بیان می‌شود موضوع آغاز این پدیده از کشورهای همجوار و انتقال آن به استان‌ها و مناطق مختلف ایران است. برخی از صاحب نظران در این عرصه، بیابان‌های واقع در کشورهای عراق، سوریه، عربستان، کویت و امارات متحده عربی را یکی از دلایل و درواقع منابع آغاز گرد و خاکی می‌دانند که بخش‌های وسیعی از کشور ازجمله غرب، جنوب غرب و سواحل خلیج فارس را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
همچنین زمین‌های کشاورزی رها شده و از دست رفتن رطوبت خاک که از پیامدهای اشغال کشور عراق و فرار یا کوچ مردم آن کشور به جاهای دیگر کشورشان و اشتغال به کارهای دیگر در بیش از ۲۰ سال گذشته است، باعث افزایش فراوانی زمین‌های خشک با خاک بسیار نرم کشور عراق است که با وزش بادهای غربی، عامل دیگری برای ایجاد این پدیده مخرب شده است.
از سوی دیگر بر اساس یک پژوهش علمی گردآوری شده با عنوان «بررسی رخدادهای گردوغبار در استان قم با مدل رقومی و مطالعه کاربری اراضی منشأ آنها با استفاده از طبقه‌بندی تصاویر ماهواره‌ای» که طی سال‌های اخیر در نشریه پژوهش‌های حفاظت آب و خاک منتشر شد، ۳۰ منطقه با خاک و پوشش متفاوت به‌عنوان منبع گردوغبار وجود دارد که شامل ۲۰ لکه زمین بایر، ۵ لکه زمین نمکی و ۵ لکه زمین شنی یا ماسه‌ای است که منابع عمده طوفان‌های گرد و غباری مطالعه شده استان در این تحقیق، در نیمه شرقی استان، در مجاورت دریاچه نمک و دشت لوت واقع شده است و در قسمت آخر، داده‌های هواشناسی که مستقیماً وقوع طوفان‌های گردوغبار را گزارش می‌دهند، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. این مطالعه تاکید کرده است که عمده منشأ رخدادهای گردوغباری مطالعه شده در این پژوهش از مناطق شرقی همجوار مانند سمنان است و این طوفان‌ها در نهایت به‌عنوان یک رویداد گردوغبار داخلی در نظر گرفته می‌شوند.
آسیب دیدگی اراضی طبیعی و افزایش بیابان زایی
اما چه کسی است که نداند هم اکنون دلایل اصلی بروز این میزان گرد و غبار در استان قم تنها بیابان‌های کشورها یا استان‌های دیگر نیست و آمار به جای مانده تا سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که بیش از ۳۰۰ هزار هکتار از اراضی استان مستعد ایجاد پدیده گرد و غبار هستند که از این میزان ۳۰ هزار هکتار عرصه بحرانی محسوب می‌گردد و لزوم اقدام ۲۲ دستگاه مربوط به پدیده گرد و غبار برای اصلاح این وضعیت ضروری است.
در سفر دور دوم رئیس جمهور شهید، آیت الله سید ابراهیم رئیسی به قم مقرر گشت تا در ۲ هزار هکتار از این کانون‌ها مالچ پاشی‌های سازگار با محیط زیست انجام بگیرد که به گفته مسؤولان محیط زیست قم تحقق آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و ۱۵۴ میلیون مکعب از حقابه های دریاچه نمک قم نیز که از سال ۹۶ بر اساس مصوبات کشوری و دولت وقت تعیین شده بود با گذشت بیش از یک دهه هنوز اختصاص نیافته است و اعتبارات کنونی نیز نسبت به این پدیده ناچیز است و این در حالی است که از نظر سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم برای کاشت نهال در مناطقی از شرق قم که مهم‌ترین کانون خیزش گردوغبار است، دست‌کم باید ۱.۵ همت طی چهار سال آینده اختصاص یابد تا وضعیت کنونی دشت مسیله، سراجه و اطراف آنها تا حدودی مدیریت شود.
در همین رابطه جواد شاکر آرانی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی قم با اشاره به تهیه برنامه جامع مقابله با گردوغبار در سطح ملی اظهار کرد که تخصیص حقابه‌های قانونی استان قم مهم‌ترین راهبرد در طرح مقابله با گردوغبار است که باید پیگیری‌های لازم در این مورد با اهتمام دستگاه‌های ملی و استانی عملیاتی شود که طرح جامع مقابله با گردوغبار در استان قم در سطح ملی انجام شده و برای مدیریت این موضوع نیز اعتبارات اندک استانی جوابگوی نیازها نیست باید این چالش از طریق اعتبارات ملی اجرایی شود.
به گفته وی این طرح سال ۹۹ توسط سازمان محیط زیست برای استان قم انجام شده و برای یک دوره ۱۰ ساله برنامه اقدام عمل دستگاه‌های مرتبط را تصویب کرده که در پنج فصل کلیات، بررسی و تحلیل اسناد و برنامه‌های بالادستی مصوب دستگاه‌های عضو کارگروه‌های مقابله با پدیده گردوغبار، وضعیت غبار خیزی و غبارناکی استان، تعیین سیاست‌ها، راهبردها، اقدامات و نیازهای مقابله با گردوغبار و تدوین برنامه‌های اقدام دستگاه‌های اجرایی، تدوین شده است و در این سند برای ۱۹ دستگاه استانی برنامه اجرایی مقابله با گرد و غبار بر اساس وظایف قانونی آنها در افق ۱۰ ساله (۱۴۱۰- ۱۴۰۰) تعریف شده است.
کمبود آب و خشکسالی عامل دیگر بروز پدیده گرد و غبار در قم
در کنار افزایش بیابان زایی، کمبود آب و خشکسالی نیز عامل دیگری در بروز پدیده گرد و غبار استان قم محسوب می‌شود و کاهش بارندگی و افزایش دما، منجر به خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها و در نتیجه افزایش ریزگردها شده است به طوری که افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها در اثر کمبود آب، باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و در نتیجه افزایش خاک‌های رها شده و مستعد برای تولید گرد و غبار می‌شود.
همچنین کمبود آب و خشکسالی، خود یکی از عوامل اولیه گسترش بیابان‌ها و افزایش پدیده بیابان‌زایی در استان قم است که این مسئله نیز به تشدید گرد و غبار منجر می‌شود و در نتیجه این عوامل، تعداد روزهای گرد و غباری در قم به طور قابل توجهی افزایش یافته و سلامت عمومی را تهدید می‌کند تا مطالعات جدید این موضوع را نشان دهد که حدود ۸۰ درصد از ریزگردهای موجود در قم، منشأ داخلی دارند و به دلیل عوامل ذکر شده، از جمله کمبود آب و بیابان‌زایی ایجاد می‌شوند.
در همین زمینه مدیرکل امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با اشاره به بروز گرد و غبار در قم اظهار کرد: علت اصلی بروز گرد و غبار در این استان کمبود آب، خشکسالی‌های گسترده و قطع حقابه های زیست محیطی است که باید برای پایداری اکوسیستم در قم اقدامات اساسی صورت بپذیرد و دستگاه‌های ملی باید از طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی در این استان کاملاً حمایت کنند و اقداماتی همچون تغییر الگوی کشت، افزایش بهره وری منابع آبی و جایگزین چرای دام برای جوامع بومی و محلی برای کاهش آسیب‌های جدی بیابان‌زایی در قم مورد توجه ویژه قرار گیرد.
هشدار نسبت به تشدید روند بیابان زایی در شرق استان قم
از سوی دیگر رئیس اداره امور بیابان استان قم با هشدار نسبت به تشدید روند بیابان زایی در شرق استان، مجموعه‌ای از عوامل مانند خشکسالی، بهره برداری بی رویه از آب‌های زیرزمینی و عدم تخصیص حقابه‌های زیست‌محیطی را موجب تشدید پدیده گرد و غبار در این منطقه می‌داند و تاکید می‌کند که اگر امروز دچار خشکسالی شویم، اثرات آن در قالب بیابان‌زایی و گرد و غبار، ممکن است تا هفت سال بعد ظاهر شود.
به گفته صادق آبروش افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی و تبدیل آب شیرین به شور در برخی مناطق منجر به نابودی پوشش گیاهی و فرونشست زمین به ویژه در منطقه جعفریه شده است، همچنین تداوم کشت محصولات آب بر در مناطق بحرانی قم مانند مصرف بالای آب برای تولید هر کیلو طالبی در شرایط خشکسالی و بحران منابع آبی غیرمنطقی است و بر اساس مطالعات انجام‌شده، منطقه شرق قم با خاک‌های رسی و نمکی، بیشترین آسیب را از بی‌آبی دیده است، لذا طرحی برای مقابله با گرد و غبار در محدوده ۵۳ هزار هکتاری سراجه تهیه شده اما به دلیل کمبود اعتبارات، اجرای آن به تأخیر افتاده و حل معضل گرد و غبار تنها با اقدام منطقه‌ای ممکن نیست.
بر این اساس و با توجه به آنچه گفته شد، شاید تغییر نگاه مدیران منطقه‌ای و کشوری به تهدیدات فعلی خشکسالی و افزایش بیابان زایی در استان قم و همچنین مشکلات پدیده گرد و غبار بر سلامت مردم، کشاورزی و سکونت در قسمت‌های شرقی استان بتواند آغازگر اقداماتی مؤثر برای مهار این خطرات باشد.
برای حل مشکل گرد و غبار در استان قم، اقدامات متعددی لازم است که شامل تخصیص حقابه، استفاده از دانش نوین، مالچ پاشی مطابق با ساز و کارهای زیست محیطی و همکاری بین دستگاه‌های مختلف است. همچنین، نیاز به عزم ملی و تشکیل ستاد ویژه‌ای با حضور نمایندگان وزارتخانه‌های مرتبط است تا این بحران به طور مؤثر مدیریت شود.
مقابله با گرد و غبار یک مسئله چندوجهی است که نیازمند همکاری و هم‌افزایی بین سازمان‌های مختلف مانند منابع طبیعی، محیط زیست، وزارت نفت و سایر دستگاه‌های مرتبط است لذا تشکیل ستاد ویژه‌ای با حضور نمایندگان وزارتخانه‌های مختلف و با اختیارات کافی، می‌تواند به تسریع در روند اجرای اقدامات و تخصیص منابع لازم برای مقابله با گرد و غبار کمک کند. همچنین حمایت و مشارکت مردم و گروه‌های مردم نهاد در اجرای برنامه‌های مقابله با گرد و غبار نیز بسیار مهم است. اطلاع‌رسانی و آموزش به مردم در مورد راه‌های کاهش تولید گرد و غبار و مشارکت در طرح‌های مختلف، می‌تواند تأثیر بسزایی در این امر داشته باشد.
