تا قبل از یک قرن پیش مباحث مرتبط با علوم ارتباطات ذیل سایر شاخه‌های دانش مورد بحث قرار می‌گرفت، بعد از جنگ جهانی اول با ایجاد و توسعه ابزارهای ارتباط جمعی مانند رادیو و تلویزیون و تاثیرگذاری قابل توجه این وسایل ارتباطی بر افکار عمومی جامعه، زمینه‌های پیدایش دانش مستقلی با عنوان علوم ارتباطات بیش از پیش آشکار شد.
آموزش تخصصی در حوزه رسانه و ارتباطات در ایران با یکی دو دهه تاخیر نسبت به کشورهای توسعه یافته، آغاز شد و بخشی از آن حاصل تلاش برای تامین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز رسانه‌ها بعد از انقلاب مشروطه و رونق گرفتن فعالیت‌های رسانه‌ای در قالب نشریات بود.
بر اساس مطالعات دکتر معتمدنژاد اولین تلاش‌ها در حوزه دانش ارتباطات به برگزاری اولین دوره آموزش روزنامه نگاری توسط سعید نفیسی و محمد حجازی به سال‌های ۱۳۲۰ – ۱۳۱۹ بازمی‌گردد بعد از آن در سال ۱۳۳۴ پیشنهاد تاسیس یک دانشکده روزنامه نگاری از سوی دکتر مصطفی مصباح‌زاده مدیر مسئول روزنامه کیهان در دانشگاه تهران ارائه شد که در سال ۱۳۳۵ با تاسیس این دانشکده به ریاست دکتر مصباح‌زاده از سوی شورای دانشگاه تهران موافقت شد، اما به دلیل مشکلات مالی و نبود استاد، این تجربه موفقیت آمیز نبود و تنها به برگزاری چند دوره برای روزنامه نگاران در دانشکده حقوق محدود شد.
تلاش‌های مختلفی در دهه ۱۳۴۰ از سوی روزنامه کیهان برای تربیت نیروی انسانی مورد نیاز این نشریه و ایجاد دورههای روزنامه نگاری صورت گرفته که به تاسیس رشته‌ای در این زمینه در دانشگاه تهران منجر شد.
در ایجاد، استقرار و توسعه دانش علوم ارتباطات و روزنامه نگاری در ایران شخصیت‌های مختلفی تاثیرگذار بوده‌اند، نکته‌ای که در این میان شایسته توجه است، نقش تاثیرگذار شخصیت‌های علمی با ریشه خراسانی در شکل‌گیری و توسعه علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری ایران است که در این مختصر برخی از این چهره‌های اثرگذار معرفی شده‌اند.
دکتر کاظم معتمدنژاد پدر علم ارتباطات
کاظم معتمدنژاد بدون شک یکی از چهره‌های ماندگار و اثرگذار در شکل گیری دانش ارتباطات و روزنامه‌نگاری در ایران است که لقب پدر و بنیانگذاراین دانش را نیز به وی اطلاق کرده‌اند، وی در سال ۱۳۱۳ در روستای مود در استان خراسان جنوبی در خانواده‌ای فرهنگی چشم به جهان گشود، پدرش مدیر دبیرستان بود و او قسمتی از تحصیلات متوسطه خود را در زادگاهش و قسمت دیگر را در بیرجند و سال ششم ادبی را در دبیرستان مروی تهران گذراند.
معتمدنژاد در سال ۱۳۳۹ موفق به دریافت درجهٔ دکتری در رشتهٔ حقوق قضائی از دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران شد، وی در زمان تحصیل با روزنامه کیهان همکاری می‌کرد و پس از مدتی مسئولیت گروه خارجی و مقالات این روزنامه را برعهده گرفت، روزنامهٔ کیهان که به روزنامه‌نگاران تحصیل‌کرده نیاز داشت، برای وی بورسیه‌ای از دولت فرانسه دریافت کرد و معتمدنژاد در دانشگاه سوربن فرانسه موفق به اخذ دکترای حقوق و علوم سیاسی و نیز دکترای تخصصی روزنامه‌نگاری از انستیتوی مطبوعات وعلوم نظری دانشگاه پاریس شد.
تلاش‌های معتمدنژاد به همراه نعیم بدیعی در دوران بعد از انقلاب باعث شد تا دانشکده و رشتهٔ ارتباطات که منحل و به یکی از گرایش‌های رشته علوم اجتماعی تبدیل شده بود، دوباره احیا شود، با تلاش‌های او نخستین دانشکدهٔ علوم ارتباطات در کشور بنیاد نهاده شد.
معتمدنژاد در سال ۱۳۹۲ درگذشت و در قطعهٔ نام‌آوران بهشت زهرا به خاک سپرده شد اما میراث گران‌سنگی از او برجا مانده است و امروز تمامی دانش آموختگان علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تربیت شدگان مکتبی هستند که توسط این چهره ماندگار ایجاد شد.
کتاب‌های اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی، روش تحقیق در محتوای مطبوعات، ارتباطات در جهان معاصر: تحول اندیشه‌ها، نهادها وعملکردهای ارتباطی، وسایل ارتباط جمعی، ارتباطات بین‌المللی و روزنامه‌نگاری از آثار دکتر معتمدنژاد در حوزه دانش ارتباطات و روزنامه نگاری است.
دکتر مجید تهرانیان
مجید تهرانیان دیگر استاد ارتباطات که از چهره‌های بین‌المللی در این حوزه بوده است، در سال ۱۳۱۷ در مشهد متولد شد، او در سال ۱۳۴۰ مدرک دکترای خود را در رشته‌ی اقتصاد سیاسی از دانشگاه هاروارد گرفت و هفت سال در دانشگاه‌های آمریکا تدریس کرد.
تهرانیان در سال ۱۳۵۰ به ایران بازگشت و به تدریس در دانشگاه و فعالیت‌های علمی پرداخت، او که سابقه همکاری با سازمان ملل متحد در زمینه ارتباطات توسعه را نیز داشت، ابتدا با سازمان برنامه و در نهایت با پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران همکاری کرد، تهرانیان را بنیانگذار مطالعات ارتباطات و توسعه در ایران قلمداد می‌کنند.
مجید تهرانیان، استاد و رئیس واحد ارتباطات بین‌الملل دانشگاه هاوایی آمریکا، دی‌ماه سال ۱۳۹۱ در ۷۵ سالگی در آمریکا درگذشت.
از تهرانیان تألیفات متعددی به زبان‌های فارسی و انگلیسی به چاپ رسیده که ازجمله آنها «صدایی که شنیده نشد»، «دانشگاه ارتباطات و توسعه ملی در ایران»، و «جهانی شدن: چالش‌ها و ناامنی‌ها» است.
دکتر مهدی محسنیان‌راد
مهدی محسنیان راد متولد ۱۳۲۴ در شهر مشهد است، او از نخستین گروه دانشجویان علوم ارتباطات در ایران و از شاگردان کاظم معتمدنژاد بوده است.
محسنیان راد در سال ۱۳۵۰ لیسانس مطبوعات (روزنامه – رادیو و تلویزیون) خود را از دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی اخذ کرد و در سال ۱۳۵۳ اولین کتاب او با عنوان تحلیل محتوای رادیو ایران با همکاری دکتر معتمدنژاد و صدرالدین الهی منتشر شد.
وی در سال ۱۳۵۶ مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته تحقیق در ارتباط جمعی از مدرسه عالی تلویزیون و سینما دریافت کرد. وی در سال ۱۳۶۹ از رساله دکترای جامعه‌شناسی خود با عنوان «انقلاب، مطبوعات و ارزش‌ها: مقایسه ارزش‌های تبلیغ شده در مطبوعات انقلاب مشروطیت با انقلاب اسلامی» با راهنمایی دکتر کاظم معتمد نژاد و مشاوره غلامعباس توسلی و حمید مولانا در دانشگاه آزاد دفاع کرد.
یکی از آثار محسنیان را کتاب ارتباط شناسی او است که علاوه بر پرداخت به دانش ارتباطات در چاپ‌های جدید آن، نظریه بازار پیام را به عنوان یک مدل ارتباطی در این اثر معرفی شده است، او در سال‌های ۱۳۷۵ و ۱۳۷۷ به عنوان پژوهشگر نمونه سال کشور انتخاب شد.
محسنیان راد در سال ۱۳۷۴ در دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) عضو هیات علمی شد و در سال ۱۳۹۱ درجه استادی را دریافت کرد. یکی از تالیفات مهم وی در حوزه ارتباطات کتاب سه جلدی ایران در چهار کهکشان ارتباطی است.
دکتر هادی خانیکی
هادی خانیکی متولد ۱۳۳۰ در روستای خانیک شهرستان گناباد است، وی از روزنامه‌نگاران و استادان فعال در رشتهٔ علوم ارتباطات و روزنامه نگاری است که علاوه بر فعالیت‌های مطبوعاتی و دانشگاهی در زمینه کنشگری سیاسی و مسئولیت در سمت‌های دولتی نیز حضوری فعال داشته است.
خانیکی در سال ۱۳۶۴ مدرک کارشناسی را در رشته جامعه‌شناسی از دانشگاه شهید بهشتی تهران دریافت کرد و دوره کارشناسی ارشد و دکترا را نیز در دانشگاه علامه طباطبایی به پایان رساند.
وی در دولت اصلاحات، مشاور رئیس‌جمهور در امور رسانه و مطبوعات و مشاور رئیس‌جمهور در امور فرهنگی بود و در دوره‌ای نیز معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فناوری را برعهده داشت.
خانیکی کتاب‌های متعددی از جمله «اندیشه پیشرفت و تحولات جدید جامعه ایران» ، «در جهان گفت‌وگو»، «قدرت، جامعه مدنی و مطبوعات»، «عوامل اجتماعی توسعه‌نیافتگی مطبوعات در ایران» و «وضعیت زنان در مطبوعات و مطبوعات زنان در ایران» را نوشته و مترجم آثاری در حوزه علوم ارتباطات است.
دکتر مسعود کوثری
مسعود کوثری متولد ۱۳۴۳ در مشهد است و اگرچه دانش آموخته رشته جامعه شناسی بوده اما بخش عمده فعالیت‌های این عضوهیات علمی دانشگاه تهران نیز در حوزه پژوهش‌های ارتباطات و رسانه است.
کوثری کارشناسی رشتۀ جامعه شناسی از دانشگاه فردوسی مشهد(۱۳۶۹) و کارشناسی ارشد و دکترای (۱۳۸۱) رشته جامعه شناسی را از دانشگاه تربیت مدرس گرفته است.
مقالات و کتاب‌های متعددی توسط کوثری در حوزه‌های جامعه شناسی و علوم ارتباطات منتشر شده که کتاب‌های «فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی»، «شهر، رسانه و زندگی روزمره» و «نظریه‌پردازان فرهنگ سایبر» از جمله آثار وی در حوزه علوم ارتباطات و رسانه است.
دانش ارتباطات به واسطه تحولات عرصه رسانه در سال‌های اخیر به یکی از رشته‌های مهم و پرمخاطب دانشگاهی تبدیل شده است و سالانه در نشریات علمی پژوهشی و فضای رسانه‌های عمومی با توجه به گسترش آمار مخاطبان و کاربران رسانه‌ها، مقالات و کتاب‌های متعددی منتشر می‌شود.
خراسان در طول تاریخ پر فراز و نشیب ایران همواره خاستگاه بزرگان علمی و فرهنگی زیادی بوده است، از فردوسی بزرگ که با پاسداری از زبان فارسی زمینه‌ساز حفظ این ساختار زیبای زبانی برای ارتباط میان ایرانیان شده تا استادان بزرگ دانش ارتباطات که تاثیر آنان در حوزه رسانه و مطبوعات غیرقابل انکار است.
*دانش آموخته دکترای علوم ارتباطات و مدرس رسانه روزنامه نگاری
